Múa rối nước là loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo có truyền thống lâu đời sánh ngang cả với tuồng, chèo. Tinh hoa múa rối Việt đã được kiểm chứng và đánh giá cao bởi bạn bè trên toàn thế giới. Tham khảo, tìm hiểu cụ thể về loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc này trong nội dung dưới đây.
Múa rối nước – Hình thức giải trí quen thuộc
Múa rối nước chính là một môn nghệ thuật dân gian về sân khấu của Việt Nam ra đời từ nền văn hóa trồng lúa nước của người nông dân đồng bằng sông Hồng. Múa rối hòa mình vào nét đặc sắc trong văn hóa của vùng Đông Nam Á.
Quá trình phát triển của bộ môn múa rối không bị ngắt quãng mà liên tục qua các giai đoạn khác nhau. Đây là hình thức nghệ thuật sân khấu được vận động dưới hình thức văn hóa dân gian mang đầy đủ đa dạng những đặc trưng của nền văn hóa Việt vào mùa lễ hội và hội hè phổ biến trong cả nước ta.
Nguồn gốc ra đời của loại hình múa rối nước
Bạn đã biết về nguồn gốc hình thành loại hình nghệ thuật này chưa? Cùng tìm hiểu cơ sở để hình thành múa rối nhé.
Về cơ sở tự nhiên
Đất và nước là hai yếu tố không thể tách rời trong suốt quá trình xây dựng nước Việt. Yếu tố này cũng xuất hiện trong bộ môn múa rối nước chính là cơ sở tự nhiên làm nền tảng cho tất cả.
Yếu tố nước với người Việt ở Đồng bằng sông Hồng
Tùy vào điều kiện tự nhiên của khu vực và đặc điểm của môi trường sinh thái của người Việt. Ở đồng bằng sông Hồng, hiện đang có bốn điều liên quan đến nước là: Làm sử dụng nước, giao tiếp cùng với nước, thờ cúng và kết nối với nước.
Trong tâm thức người Việt, nước hiện đang có sức mạnh siêu nhiên lớn lao và được tôn thờ. Những chiếc giếng hay ao làng đang là nguồn cảm hứng sáng tạo chủ đạo của cư dân đồng bằng sông Hồng với múa rối và đó chính là mối quan hệ giữa nước và sự sống. Sản xuất của nông dân với hoạt động sáng tạo của con người trong quá trình chinh phục thiên nhiên.
Không có nước vậy sẽ không có cách giao tiếp của con người đối với nước (văn hóa nước), đồng nghĩa với việc cũng không có sản xuất nông nghiệp và văn minh nông nghiệp lúa nước xuất hiện nên múa rối nước. Sự xuất hiện các con rối nước là sự tương tác giữa nước và con người (văn hóa nước) của mạng lưới đồng bằng sông Hồng.
Vùng trồng lúa nước của Việt Nam ở Đồng bằng sông Hồng
Đồng bằng sông Hồng sẽ gồm có sông Hồng và sông Thái Bình, trong đó sông Hồng hiện đang đóng vai trò quan trọng nhất. Bề mặt châu thổ sông Hồng đã bị chia cắt thành nhiều thửa, từng mảng dốc dần và đổ về phía biển Đông.
Với đặc điểm khí hậu đặc trưng của nhiệt đới gió mùa ẩm, nắng nóng nhiều mưa theo mùa nên phân hóa rõ rệt, cày cấy rất năng suất. Đặc điểm tự nhiên của thổ nhưỡng và khí hậu quyết định phương thức sản xuất nông nghiệp trồng lúa nước của cư dân Việt Nam đồng bằng sông Hồng.
Trồng lúa ở vùng đất ngập nước là tiền đề để hình thành nên tập quán của người Việt trong mỗi cộng đồng, làng bản, cộng đồng. Đất đai tự nhiên và cư dân đồng bằng sông Hồng tác động qua lại hình thành mối quan hệ tương hỗ lẫn nhau.
Sự dung hòa và điều chỉnh trong sản xuất lúa nước đã tạo nên cách giao tiếp của người Việt đối với đất: quý đất, nhờ đất và thờ đất … Vì thế nên phương thức của ruộng đất, nước sẽ là cơ sở văn hóa lớn tạo nên nghệ thuật múa rối nước.
Về cơ sở xã hội
Tại sao người Việt lại hình thành nên môn nghệ thuật dân gian này? Để lý giải được điều này, ta phải nhìn vào con người Việt Nam trong suốt hành trình dài của lịch sử.
Văn hóa của làng xã tại khu vực đồng bằng ven sông Hồng
Để có thể chinh phục môi trường sinh thái tự nhiên đáp ứng nhu cầu của đời sống thuần nông cư dân Việt Nam đã phải hội tụ với nhau tạo thành làng. Tại đây có các lệ làng, tộc người để thiết lập các mối quan hệ giữa người với người gần gũi và thân thiện.
Văn hóa của người dân đồng bằng sông Hồng được biết đến là nền văn hóa tổng hợp tồn tại bền vững trong cộng đồng cư dân Việt Nam. Sinh hoạt dân gian qua những kỳ lễ hội sức mạnh cùng tài năng sáng tạo và khát vọng của từng cá nhân sẽ được bộc lộ lên đến mức lớn nhất. Đây chính là nền tảng, cơ sở và tiền đề cho sự khởi phát của loại hình nghệ thuật và văn hóa đại chúng, bao gồm cả múa rối nước.
Dân trí – Những người đàn ông ở Đồng bằng sông Hồng
Múa rối nước ra đời gắn với nghệ thuật tạo hình, điêu khắc, tạc tượng thủ công. Với tư duy và tinh thần sáng tạo của những người đàn ông đã được thực hành với nông nghiệp và thủ công trong nhiều năm. Các tác phẩm chạm khắc và trang trí trong gian giữa tại nhà của người dân dưới dạng búp bê được triển lãm.
Qua những đánh giá về thẩm mỹ của con người hình ảnh này vừa phóng khoáng, mạnh mẽ, mộc mạc nhưng cũng thể hiện sự sinh động và tinh tế. Yếu tố xác định nghệ thuật múa rối Việt Nam là hành động và nội dung quan trọng nhất trong nghệ thuật múa rối, đến từ hành động của con người.
Trong nghệ thuật múa rối được thể hiện rất rõ ở các “nghề bí truyền” và đây là một trong những phẩm chất nổi bật trong nghệ thuật múa rối. Vai trò của những người đàn ông trong múa rối nước Việt Nam rất quan trọng bởi tập tục xưa thường nam giới sẽ phải thực hiện nhiều công việc.
Tại sao múa rối nước là nghệ thuật dân gian nổi tiếng
Múa rối thường được biểu diễn trong các dịp lễ hội, hội chợ, ngày vui, ngày Tết, họ dùng các con rối làm trò và chơi dưới nước. Nghệ thuật múa rối nước có đặc điểm khác với múa rối thông thường – đó là việc sử dụng các con rối.
Mặt nước đóng vai trò như một sân khấu (gọi là nhà búp bê hay nhà sinh hoạt cộng đồng nước), phía sau có rèm che xung quanh với những vật trang trí cờ, quạt, voi, ô, cửa,… trên sân khấu với các con rối bằng gỗ. Tất cả hoạt động được thực hiện bởi những người điều khiển phía sau nền bằng hệ thống cột và dây thừng,… Trình diễn múa rối nước với trống phụ và tiếng nhạc trong suốt tiết mục.
Sự kết hợp giữa hình ảnh và âm thanh đặc biệt
Kỹ thuật điều khiển và hệ thống âm thanh trong múa rối nước tạo nên các hành động của múa rối trên sân khấu và đây cũng chính là điểm mấu chốt của nghệ thuật múa rối. Loại này có thể được phân chia thành máy tự động và máy dây với nhiệm vụ di chuyển búp bê và tạo ra các hành động cho nhân vật.
Chiếc điều khiển được giấu phía dưới nước và sử dụng sức mạnh của nước để tạo ra lực hoạt động mang đến cho người xem nhiều điều kỳ lạ và bất ngờ. Chương trình diễn ra vô cùng sôi động với lời ca, tiếng chiêng, tiếng trống, tiếng kèn và tiếng chuột, pháo và một phát súng (âm thanh giả) để mở đầu chào cờ.
Âm nhạc sẽ điều khiển tốc độ, giữ nhịp, chỉ đạo các động tác của tiết mục để tạo không khí hòa cùng nhịp điệu truyền thống của múa rối. Thường trong buổi múa rối sẽ sử dụng các làn điệu của Chèo hoặc các bài hát nổi tiếng của vùng đồng bằng Bắc Bộ.
Những nét giá trị trường tồn nghệ thuật múa rối nước
Múa rối nước sẽ sử dụng đạo cụ là những con rối bằng gỗ cho nổi trên nước và bên trong có người điều khiển. Con búp bê được làm bằng gỗ vả, một loại gỗ nhẹ nổi trên mặt nước. Nó được đục, chạm bằng những đường nét cách điệu riêng, sau đó được mài, đánh bóng và sơn các màu khác nhau để tạo nên con búp bê theo từng nhân vật.
Hình dạng của con rối thường sẽ khá vui nhộn, hài hước tượng trưng theo đúng các nhân vật. Phần thân của búp bê là phần nổi trên bề mặt nước và đại diện cho các nhân vật. Phần đế là phần chìm dưới nước giúp búp bê nổi và là nơi lắp đặt bộ điều khiển để con rối có thể di chuyển.
Giá trị văn hóa mà loại hình nghệ thuật này mang lại rất lớn về mặt tinh thần cho người dân. Sự lưu truyền sẽ giúp gìn giữ nét đẹp truyền thống của dân tộc, thông qua các câu chuyện truyền tải những thông điệp cuộc sống hữu ích.
Những địa chỉ múa rối nước nổi tiếng tại Việt Nam
Địa điểm xem múa rối tại thủ đô Hà Nội hiện đang nổi tiếng nhất hiện nay gồm có những cái tên:
- Nhà hát Múa rối Thăng Long: là điểm văn hóa truyền thống dành cho du khách. Trong suốt những năm qua Nhà hát Múa rối Thăng Long được biết đến như địa điểm nổi tiếng hàng đầu của Hà Nội.
- Nhà hát múa rối Bông Sen: Múa rối Bông Sen quy tụ được rất nhiều nghệ nhân, nghệ sĩ nổi tiếng với nhiều năm kinh nghiệm biểu diễn từ các vùng miền truyền thống trong nghề rối trên cả nước.
- Nhà hát Múa rối Việt Nam đang được biết đến là trung tâm nghệ thuật múa rối lớn nhất trên cả nước và có nhiệm vụ bảo tồn và phát triển các nghệ thuật sân khấu truyền thống.
Các địa điểm xem múa rối tại TPHCM
- Nhà hát Nghệ thuật Phương Nam: đây là địa điểm xem múa rối quen thuộc với mọi người nằm bên trong bảo tàng lịch sử.
- Nhà hát múa rối Rồng Vàng: đã khẳng định thương hiệu qua 10 năm hoạt động múa rối ở TPHCM.
Thực trạng loại hình múa rối dưới nước ở Việt Nam
Trên thực tế, các loại hình múa rối phổ biến của Việt Nam đang có xu hướng hiện đại hóa và đánh mất bản sắc do chịu ảnh hưởng của thị trường hiện đại. Cũng cần nhìn nhận rằng không có nghệ thuật truyền thống nào bao gồm múa rối nước không được cải tiến, nâng cao ảnh hưởng bởi thời hiện đại. Những sự cải tiến, nâng cao nào cũng phải đảm bảo tính cốt yếu gắn với bản sắc dân tộc và theo đúng định hướng văn hóa.
Kết luận
Hy vọng bài viết trên đã cung cấp cho bạn cái nhìn tổng quan về bộ môn nghệ thuật múa rối nước. Thưởng thức các làn điệu quan họ trên sân khấu cũng là một cách để bạn tìm hiểu về văn hóa Việt Nam.
